Avatangiisini Akiuussinnaassuseqarneq Cookillu Qeqertaasa Free Association tungavigalugu Aotearoamut/New Zealandimut atttaveqarnerat dd
2020-mi januaarip 1-ianni Cookip Qeqertai OECD-p ineriartortinniakkanut ikiorsiissutinut ataatsimiititaliaata ineriartortinniakkanut pisortanit ikiorsiissutisisartut (ODA)
- Cookip Qeqertai FN-imut ilaasortanngorniarnikkut nunat tamalaat akornanni inatsisitigut naalagaaffinngornissamut akuerisaanissamik qinnuteqarsimanngillat. Naalagaaffinngornissamulli akuerisaaniarlutik iliuuseqartuugunik akuerisaassagunaraluarput, aammali Cookip Qeqertaani innuttaasut NZ-mi innuttaassuseeruteratarsinnaapput.
- NZ-mi innuttaassuseqarneq Cookip Qeqertaani innuttaasunik ikilisaaqataavoq taamaalillutillu nunaqavissut pissutsinut imaannaanngitsorsiornartunut, ilaatigut Covid-19-imut silallu pissusiata allanngoriartorneranut, akiuussinnaassusikilliartorlutik, aammattaarli killeqarfiit akimorlugit nuuttarnernut inatsisitigut tunngavissiinikkut inuit ataasiakkaat silap pissusiata allanngoriartorneranut akiuussinnaassuseqarluarnerulerlutik.
- Inatsisitigut pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnerup (Free association) Cookip Qeqertaasa ineriartortinniakkanut NZ-mit ikiorserneqaatigisartagaannut qanoq sunniuteqartiginera erseqqinngilaq.
allattorsimaffiannit peerneqarput. Cookip Qeqertai ‘nunatut isertitakkaatut’ nalilerneqaramik OECD-mit ineriartortinniakkanut ikiorserneqarsinnaatitaajunnaarput. Tamanna piffissaalluanngitsumi pivoq. Qaammatialuit tamatuma kingorna Covid-19 nunarsuaq tamakkerlugu tunillaassuutilerpoq takornariaqarnerlu Cookip Qeqertaasa aningaasaqarnikkut tunngavigisaat annikilleriarujussuarpoq. Tamatuma kinguneranik naalakkersuisut namminneq oqarnerattut ‘ajornartoorujussuartoqarpoq’ 2020/2021-mi nioqqutissiat tamakkerlutik nalingat (BNP) ataatsimut -21.6%-imik appariarluni. Taamaalillutik Cookip Qeqertai OECD-mit ineriartortinniakkanut ikiorserneqannginnissamut naammattumik isertitaqartutut akuerisaalernerminniit qaammatit tallimat qaangiummata nioqqutissiamik tamakkerlutik nalingata sisamararterutingajaannik annaasaqarput.
Tamanna nunamut silap pissusiata allanngoriartorneranit silarlunnillu immikkut eqqugaasartumut imaannaanngeqaaq. Cookip Qeqertai koraalinik atollinit qeqertanillu innermik anitsisartunit 15-init katitigaapput. Qeqertani inulinni aqqaneq-marlunni innuttaasut 90%-ii sineriammut 1 kilometerisut qanitsigisumi qaninnerusumiluunniit najugaqarput. Tamatuma saniatigut innuttaasut ikereersut 15.000-init ikinnerulaaginnartut ikiliartupallapput (2016-imi 17.500-ugamik), taakkua ajornartoornernut innuttaaqatigiinnikkut aningaasaqarnikkullu akiuussinnaassusiannut sanngiillisaataasumik. Covid-19 sioqqullugu ukiualunni aningaasarsiornikkut maluginiarnartumik siuariartoqarsimagaluartoq attaveqaatinut atortulersuutinullu pitsaanerusunut allanullu aningaasaliissuteqarnissaq suli pingaaruteqassaaq nuna tamanna siunissami silap pissusiata allanngoriartornissaanut piareersarniarlugu. Taamaalilluni nunasiaataasimasoq ajornartooqqatillugu Free Association tunngavigalugu naalagaaffiunerup iluaqutissartai apeqquserneqarsinnaapput.
Cookip Qeqertaasa Free Association tunngavigalugu naalagaaffiunerat
Cookip Qeqertai 1965-imi Free Association tunngavigalugu naalagaaffinngornissaq pillugu NZ-mut isumaqatigiissuteqarmata inatsisitigut nalorninartumiilerput. Naalagaaffeeraq nunasiaataajunnaareeraluarluni naalagaaffiviunngitsoq Free Association iluaqutigalugu ilaatigut naalagaaffittut namminersorluni ingerlatsisinnaavoq saniatigullu NZ-mut pingaaruteqartumik attaveqartuarsinnaalluni. Free Association tunngavigalugu qanorpiaq ingerlatsisoqarnissaa pillugu malittarisassiaqanngilaq, nunasiaataasimasulli namminersornerat malunnarsinerungaartassaaq naalagaaffinngornissamut piukkunnarsarsinnaanissaq siunertaralugu. Aamma Free Association tunngavigalugu naalagaaffinngortoqarsimassaaq sumiiffimmi pineqartumi innuttaasut namminneq piumassusiat paasissutissinneqareerlutillu qinersinerat aallaavigalugit.
Toqqagassanit allanit – namminiilivinnermit naalagaaffimmulluunniit nunasiaatiliusumut akuliutivinnermit – allaanerulluni Free Association tunngavigalugu naalagaaffinngorneq immikkuualuttunit assigiinngitsunit katitigaavoq. FN-imut isumaqatigiissummi piumasaqaatigineqartutut nunasiaajunnaarsaanermik ajornaallisaatissatut naatsorsuussaavoq naalakkersuinermik ingerlaannaq akisussaaffeqalerfiunani akisussaaffeqarneruleriartorfiusoq. Cookip Qeqertai NZ-mut isumaqatigiissuteqaramik assigiinngitsorpassuarnik pitsanngorsaavigisassarpassuaqarput, ilaatigut innuttaassusermut, sakkutuujusussaatitaanermut, avammut nioqquteqarnermut nioqqutissanillu tikiussinermut, najugaqarnermut, peqqissaanermut, peqatigiiffeqarnermut nunaateqarnermullu tunngatillugu.
Cookip Qeqertaasa NZ-llu Free Association tunngavigalugu ataqatigiinnerat nunat tamalaat akornanni inatsisitigut isumaqatigiissutitut akuerisaalersussamik tunngaveqanngilaq. 1964-imili Cookip Qeqertaasa tunngaviusumik inatsisiliaannik (NZ), NZ-mi siuttuusut pisortatigoortumik neriorsuutaannik assigiinngitsunik NZ-llu FN-imut isumaqatigiissut tunngavigalugu pisussaaffiinik tunngaveqarpoq. Tamannalu tunngavigalugu NZ-mi naalakkersuisut Cookip Qeqertaani inatsisiliornissamut inatsisinilluunniit allannguinissamut oqartussaassuseqanngillat. NZ-mi naalakkersuisut illersornissamut nunanullu allanut tunngasutigut suliassanik akisussaaffeqaraluartut NZ Cookip Qeqertaasa suliassaqarfiinik taakkuninnga aqutsisinnaatitaanngilaq. Matumanili NZ sinniisutut inissisimavoq. Cookip Qeqertai namminneq – NZ-mik sinniisoqarnikkuinnaanngitsoq – nunat tamalaat akornanni suliaqaqataanissamut inatsisitigut piginnaatitaapput.
Naalagaaffinngorneq innuttaassuserlu
Ullumikkut Cookip Qeqertai nunat ilaannit nunat tamalaat akornanni inatsisit tunngavigalugit naalagaaffittut allanillu NZ-p naalakkersuinerata ataani namminersorfiusutut isigineqarput. FN-imut ilaasortaanngillat, ilaasortaanissarlu naalagaaffinngornissamut piumasaqaataanngikkaluarluni pingaaruteqarpoq. Cookip Qeqertai FN-imut ilaasortanngorniassappata ilaasortanngornialerpatalu qularnanngilluinnartumik nunat tamalaat akornanni naalagaaffiusutut inissisimalissapput NZ-millu pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqarnerat atuukkunnaassagunarluni. Tassa FN-imut ilaasortanngornissamik qinnuteqassappata tamatuma NZ-mit tupaallaatigineqarnissaa qularnarpoq. Ilimanarluinnarpoq nunat marluk taakkua qinnuteqarnissaq siumut isumaqatigiissutigissagaat.
Ukiualunni NZ-mi naalakkersuisuni illuatungeriit tamarmik ersersittarsimavaat Cookip Qeqertai FN-imut ilaasortanngorpata taakkua namminneq innuttaassuseqalernissaat naatsorsuutigineqassasoq. NZ-mili nunanut allanut ministeri 2022-mi decembarimi tusagassiuutini apersorneqarnermini tamatumunnga akerliusumik oqamisaarpoq Cookip Qeqertaasa innuttaassusertik attatiinnarsinnaagaat FN-imut ilaasortanngoraluarunilluunniit. Isumali tamanna naalakkersuisut politikkiannut pisortatigoortumut ilaanngilaq atuutilersinneqassappallu 2023-mi qinersinermi inernerit tamatumunnga aalajangiisuussallutik. NZ-mi naalakkersuisut naatsorsuutigineqartutut talerperliunerunialerpata Cookillu Qeqertai FN-imut ilaasortanngorniarlutik qinnuteqarpata naalakkersuisunngortut konservatiiviusut isummiunneqareersunik attassiinnarsinnaapput aalajangersakkanillu New Zealandimi innuttaassuseq pillugu inatsimmi 1977-imeersumiittunik Cookip Qeqertaanut atuuttunik atuukkunnaarsitsisinnaallutik.
1960-imi FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitat nunasiaajunnaarsaanermut periarfissanik pingasunik saqqummiussipput: naalagaaffittut kisimi oqaasissaqartutut namminiilivinneq, naalagaaffimmut allamut ilanngutivinneq, kiisalu immikkut naalagaaffiu-sumik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqarneq (Free Association, FA). Nunasiaataasimasut tallimaannaat aalajangersimapput FA tunngavigalugu naalagaaffiuni-arlutik, tamarmillu immikkut nunasiaatiliusimasunut immikkuullarissumik attaveqarput.
NZ-mi innuttaassuseqarunnaarneq allannguerujussuarnernik malitseqassaaq. NZ-mut nunasiartorneq artukkiissutinut avataaneersunut iliuuseqarfiginneriaasiuvoq nalinginnaasoq, soorlu tamanna ersertoq oqaluttuarisaanermi aatsaat taama avammut nuttartoqartigimmat Covid-19-illu nalaani nuttartut amerleriarujussuarmata. Maluginiarnarportaaq Cookip Qeqertaaneersut NZ-mi najugallit Cookip Qeqertaanit innuttaasuusunit amerlanerungaatsiarnerat. 2018-imi NZ-mi inunnik kisitsisoqarmat inuit 80.000-it miss. Cookip Qeqertamiuuneranngikkunik taakkunannga kingoqqisuunerartarput. Aammali Cookip Qeqertamiut NZ-mut innuttaassuseqartuaraluarunilluunniit NZ-mut nuttarunnaarnavianngillat, ass. ilaqutariittut ataatsimuulersitsinerit aqqutigalugit, inunnut Manerassuarmi qeqertani najugalinnut immikkut ittunik pioreersunik visummeqartitsinikkut nutaamilluunniit aaqqissuussaqarnikkut. Tassa naalagaaffinngoriartorneq kingornatigullu NZ-mut innuttaassuseqarnissamut pisinnaatitaaffeerunneq Cookip Qeqertaaniit NZ-mut nuttarnermik unikaallatsitsisinnaapput, unitsitsisinnaanngillalli.
Tamannalu tunngavigalugu NZ-mi naalakkersuisut Cookip Qeqertaani inatsisiliornissamut inatsisinilluunniit allannguinissamut oqartussaassuseqanngillat. NZ-mi naalakkersuisut illersornissamut nunanullu allanut tunngasutigut suliassanik akisussaaffeqaraluartut NZ Cookip Qeqertaasa suliassaqarfiinik taakkuninnga aqutsisinnaatitaanngilaq.
Free Association aningaasatigullu ikiorsiissutit
Cookip Qeqertaasa pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqartutut inatsisitigut inissisimaffiat ineriartortinniakkanut NZ-mit qanoq ikiorsiissutisisartiginerannut qanoq sunniuteqartiginersoq nalileruminaappoq. 2020-mi Cookip Qeqertaasa aningaasatigut ajornartoornerata kingorna NZ-p 2021-2024-mut ineriartortinniakkanut ikiorsiissutiginiakkani NZD$75 mio.-it marloriaatingajanngortippai NZD$147 mio.-nngortillugit. Tamatuma nalaani Manerassuarmi sumiiffinni allani taama ikiorsiissutisisoqartiginngilaq. Pituttugaanngitsumilli naalagaaffeqatigiittut inatsisitigut inissisimaffik matumani pingaaruteqarsimanersoq nalunarpoq. Taamanikkut Cookip Qeqertai immikkorluinnaq ittumik navianartorsiorput, kingusinnerusukkullu 2021-mi Cookip Qeqertaasa suli ikiorserneqarnerunissaat nalunaarutigineqarmat NZD$100 mio.-it Fijimut Cookillu Qeqertaanut ataatsimoorussassatut aningaasaliissutigineqarput; Fiji nammineq naalakkersuisoqartoq, Cookillu Qeqertai Free Association tunngavigalugu naalagaaffiusut. NZ-p Manerassuarmi ineriartortitseqatigiiffiata aningaasatigut missingersuusiaanut ilaapput Manerassuarmi qeqertaqatigiit 15-it tamarmik, tamarmik immikkut ukiuni 2021-2024-mi 10 mio.-iniit 100 mio.-llu akornanni ineriartortinniakkanut pilersaarusiukkamik ikiorserneqartussat. Cookip Qeqertai naalagaaffinngorunik taakkuninnga ikiorsiissutisisartussatut allassimaannassapput.
Pingaaruteqarpoq Cookip Qeqertaasa New Zealandillu kulturip, oqaatsit naleqartitallu tungaatigut ataatsimoorfeqartutut misiginissaat. Cookip Qeqertai NZ-p nunasiaasimaneratulli tulunnit nunasiaatinngorsimapput, maorillu nunasiaatinngortitsineq ukiunik hundredelinnik sioqqullugu NZ-mut tikittut Cookip Qeqertaaneernerarneqartarnerat nalinginnaavoq. NZ-mi tikanga Māorit najoqqutassiaat atorneqarnerujartuinnarput inatsisitigut najoqqutassat common law-mik tunngaveqartut allat atorneqarnerusuusullu saniatigut. Inatsisitigut qassiinik tunngaveqassuseq NZ-p Cookip Qeqertaanik suleqateqarnermini periaasianit erserpoq. Nunat marluk taakkua “whakapapa” tunngavigalugu ataqatigiissutigisat – ataatsimut oqaluttuarisaaneqarneq, siuaasat kulturikkullu oqaatsitigullu ataqatigiinneq – NZ-p Cookillu Qeqertaasa ataatsimoorfeqartutut misiginerat, NZ-p politikkiani tamatumunnga tunngassuteqartumi akuersaarneqartoq, pingaaruteqarpoq. Politikkimut tamatumunnga ilaatigut ilaapput Nunanut Allanut Niuernermullu ministereqarfiup Cookip Qeqertaanut ukiunut sisamanut pilersaarutaa (2021-2024) (ministereqarfik tamanna NZ-p Free Association tunngavigalugu aaqqissuussanik tamanik nakkutilliisarnissamut akisussaasuuvoq), Cookip Qeqertaasa Suleqatigiinnissamik Nalunaarutaa 2022-meersoq (nunarsuaq tamakkerlugu tunillaassuuttoqarnerata kingorna atugarissaarneq, peqqissuseq, sillimaniarneq avatangiisillu pillugit najoqqutassiamut atatillugu ataqqeqatigiinnissamut politikkikkut pisussaaffiliisoq) nunallu tamatuma Manerassuarmut politikkia tamatigoornerusoq.
Kalaallisuunngortitsisoq: Tukummeq Maliina Møller-Steffens
