Free Association Naalagaaffiillu Peqatigiit
1945-miilli naalagaaffiit amerlanersaat namminiilivikkaa-ngamik FN-imut ilaasortanngornissamik qinnuteqartarput. Taamaalilluni nunanit tamalaanit akuersaarneqalerneq pilertornerusumik pisarpoq naalagaaffittullu inissisimaffiat siunissami ajornartorsiutissanut illersuutaasarluni. Naalagaaffimmik pilersitsiumalluni naalagaaffinnit allanit akuersaarneqarnissaq tunngaviusumik piumasaqaa-taanngikkaluartoq kissaatiginartuuvoq. Pisortatigoortumik akuersaarneqarnissaq aamma/imaluunniit naalagaaffinnut arlalinnut naalakkersuinikkut iluanaarutaanngitsumik attaveqalernissaq noqqaassutigeqqaarnagu FN-imut ilaasortanngorneq inuiaqatigiit naalagaaffinngor-nerannik ataasiaammik qularnarunnaarsitsissaaq. FA tunngavigalugu naalagaaffiusut ilaasortanngorsinnaapput.
- FA tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-imut ilaasortanngor-nermik iluaqutissartaasa pingaarnersaraat politikkikkut suliaqarfinnit immikkut naalagaaffittut akuersaarneqarnis-saq, tamannali aamma akornutissartaqarpoq.
- FN-imut ilaasortanngoraanni immikkoortumik innuttaassuseqarnissaq pisariaqavinngilaq.
- FA tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-imut ilaasortanngoqqaaratik nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissutinut pingaarutilinnut ilaalersinnaapput.
FN-imut ilaasortaasut tamarmik immikkut FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitaqartarput allatulli qinersisinnaatitaallutik (innuttaasut amerlassusiat aningaasaqarnikkullu inissisimaffik apeqqutaatinnagit). FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitat FN-ip aningaasatigut missingersuutaanik nakkutilliisarput naalagaaffiillu ilaasortaasut FN-imi suliaqarfinnut pingaarnernut allanut ilaasortanngortitsisarlutik (ass., ECOSOC, Inuit Pisinnaatitaaffii pillugit siunnersuisoqatigiit aamma Isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiit).
Naalagaaffiit suliaqarfinnut taakkununnga ilaasortaaner-mikkut FN-ip pingaarnerutitassaanut politikkianullu sunniuteqarsinnaapput. Naalagaaffiup amerlasuunik innuttaasoqanngitsup ilaasortanngoqqammersullu taakkunani sinniisuutitaqarnissamik kissaateqanngis-sinnaavoq sinniisuutitaqarnissamulluunniit naammattumik sulisoqanngissinnaalluni, aaqqissuussarli tamaat eqqarsaatigalugu suliniutigerusutanik siuarsaaniarluni ‘taasissutissanik isumaqatigiinniuteqarsinnaavoq’. Aammattaaq FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitat naalakkersuinikkut oqallinnerni pingaaruteqarluinnartarput, oqallinnerni taakkunani naalagaaffiit ilaasortaasut tatigeqatigiinnermik ineriartortitsisarmata iligiittullu suleqatigiilertarmata.
Nunasiaataasimasut tallimaannaat aalajangersimapput FA tunngavigalugu naalagaaffiuniarlutik, tamarmillu immikkut nunasiaatiliusimasunut immikkuullarissumik attaveqarput.
Ilaasortatut akisussaaffiit
Ukiumoortumik tapiissutit (FN-ip missingersuutaanut pinngitsoorani tapiissutigineqartussat) naalagaaffiup ataatsimut isertitaanik tunngaveqarput, akiitsut naligiissarneqareerlutik isertitallu agguaqatigiissitat annikitsut naligiissarneqareerlutik (FN-ip naliliinermi uuttuutaa). Andorra aamma Burundi, aningaasaqarnerup tungaatigut Kalaallit Nunaannut tamarmik assingusut, tamarmik immikkut 140.000 USD-nik 29.000 USD-nillu akiliisarput. Free Association tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-imut ilaasortaasut pingasut (Marshallip Qeqertai, Mikronesia aamma Palau) tamarmik immikkut ukiumut 30.000 USD-nik tapiissuteqartarput. Eqqissisimanissamik nakkutiginninneq immikkut aningaasalersorneqarpoq FN-ip isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiivinut ilaasortaajuartut tallimat tapiissutaannut annertusaasu-mik naligiissaarutilimmik. Naalagaaffiit kajumissaarneqarputtaaq ilaatigut namminneq piumassutsiminnik tunissuteqartaqqullugit, soorlu ukununnga: FN-ip ineriartortitsinermut pilersaarutaanut, Peqqinnissaq pillugu suleqatigiiffianut, Inuttut pisinnaatitaaffinnik suliniaqatigiiffianut Avatangiisinullu tunngatillugu iliuuseqarnissamut pilersaarutaanut.
1960-imi FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitat nunasiaajunnaarsaanermut periarfissanik pingasunik saqqummiussipput: naalagaaffittut kisimi oqaasissaqartutut namminiilivinneq, naalagaaffimmut allamut ilanngutivinneq, kiisalu immikkut naalagaaffiu-sumik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqarneq (Free Association, FA).
Nunasiaataasimasut tallimaannaat aalajangersimapput FA tunngavigalugu naalagaaffiuni-arlutik, tamarmillu immikkut nunasiaatiliusimasunut immikkuullarissumik attaveqarput.
Toqqartumik aningaasartuutit saniatigut naalagaaffiit FN-imut ilaasortaasut suliniutaanik atuuttuartunik atatitsisuupput aamma/imaluunniit FN-ip suliniaqatigiif-fiisa aalajangersimasunillu sullissiviisa, pingaartumik New Yorkimiittut, Genévemiittut Wienimiittullu, ataatsimiin-nerini sinniisuutitaqartarput. Aammattaaq nalunaarusiortoqartarnissaanik imaannaanngitsunik piumasaqaate-qarput naalagaaffinnut minnernut allaffissornikkut artukkiilersinnaasunik. Naalagaaffiit ilaasortaasut tamarmik isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiit peqqarniisaarnianik akiuiniarnermut ataatsimiititaliaannut nalunaaruteqartassapput peqqarniisaarnianut aningaa-saliineq, sakkussiat ajoquseerujussuarsinnaasut, peqqarniisaarniarnissamut kajumissaarnerit pineqaatissiinerillu pillugit. Aammattaaq ukiut tallimakkaarlugit Inuttut pisinnaatitaaffiit pillugit siunnersuisoqatigiinnut nalunaarusiortassapput nalunaarusiamillu eqqartueqateqartussanik aallartitaqartassallutik.
Isumaqatigiissut naapertorlugu FN peqatigiiffiuvoq ammasoq, taamaattumillu naalagaaffiit ilaasortanngornis-samut piumasaqaatinik tunngaviusunik eqqortitsisut tamarmik ilaasortanngortinneqartussaapput. Tamatuma saniatigut nunat tamalaat akornanni eqqartuussivimmit 1948-mi aalajangersumik oqaatigineqarpoq piumasa-qaatit taakku naammattut allanillu ilaneqassanngitsut. Isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiinnut ilaasortaajuartut naalagaaffiit ilaasa ilaasortanngornissa-annik pitsaaliuisimapput politikkimik pissuteqartumik (ass., Palæstina aamma Kosovo), ilimanaateqanngilarli FA tunngavigalugu naalagaaffiusut qularnaquteqanngitsumik nunasiaataasimasut qinnuteqaataannik itigartitsinissaat.
Innuttaassuseq pillugu apeqqut
FA tunngavigalugu naalagaaffiusunit tallimanit pingasut FN-imut ilaasortaapput (Marshallip Qeqertai, Mikronesia aamma Palau; tamarmik USA-mik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqartut); taakkunanngalu marluk FN-imut ilaasortaanngillat (Cookip Qeqertai aamma Niue: Aotearoamik/New Zealandimik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqartut). Naalagaaffiit eqqaaneqartut siulliit namminersortumik innuttaassuseqartitsisarput naalagaaffinnilu taakkunani innuttaasut USA-mi innuttaasuunatik (USA-mi najugaqarnissamut sulinissamullu aalajangersimasunik pisinnaatitaaffe-qaraluarlutik), Cookillu Qeqertaani Niuemilu innuttaasut Aotearoami tamakkiisumik innuttaasuullutik. Taamaak-kaluartoq ilaasortanngornissamut (qulaani) piumasaqa-atini immikkut ittumik innuttaassuseqartariaqarnermut takussutissaqanngilaq issuagassaqarnanilu.
Taamaallaat naalagaaffittut inissisimasut FN-imut ilaasortanngorsinnaapput, naalagaaffiillu taakkua “innuttaasoqartuartuunissaat” piumasaqaatigineqartut ilagaat. Tamatumali assigiinnanngilaa immikkoortumik innuttaassuseqartutut aaqqissuussaaneqarneq. Tuluit naalagaaffiisa ilaat (Australia, Canada, New Zealand and Sydafrika) tamakkiisumik namminersulinnginnerminni Naalagaaffiit Peqatigiissortaannut (Folkeforbundet) FN-imulluunniit ilanngupput, nunaminni innuttaasut suli Tuluit Nunaanni innuttaasuusut. Aamma Pakistani FN-imut ilaasortanngorpoq Tuluit Nunaat, Australia, India aamma Sydafrika ataatsimoorussamik innuttaassuseqa-qatigitillugit. Irlandimi Avannarlermi innuttaasut (naalakkersuinikkut Tuluit Nunaannut atasuusut) marluinnik innuttaassuseqalerput 1922-mi Irlandi namminerisamik naalagaaffinngormat, taakkualu marluinnik innuttaassuseqarsinnaatitaanerat 1998-imi Belfastimik isumaqatigiissummi aalajangersarneqarpoq. Tamatumannga erserpoq naalagaaffinngortitsinissaq/FN-imut ilaasortaalernissaq siunertaralugu inuiaqatigiinnut nassuiaat innuttaassutsimut piumasaqaataasunit immikkoortinneqarsinnaasoq.
Isumaqatigiissutinut pingaarutilinnut ilaasinnaaneq
FN-imut ilaasortaagaanni ilaasortaanngikkaluaraan-niluunniit FA tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-ip tunngavissiaasa iluanni isumaqatigiissutinut pingaarutilinnut akuusinnaapput.
FN-imut ilaasortanngornermut ilaavoq nunat tamalaat akornanni eqqartuussivimmut isumaqatigiissummut ingerlaannartumik ilaalerneq, kisianni FA tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-imut ilaasortanngoqqaaratik FN-ip isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiivinit ataatsimeersuarnernilu sinniisuutitaanit akuerisaallutik eqqartuussivimmut ilaalersinnaapput. Taakku ilaatigut nunasiaatilinnik (nunasiaatiliusimasunik) eqqartuussivimmut suliassanngortitsisinnaapput. 1988-imi Nauru (taamanikkut naalagaaffittut namminersortuusoq) isumaqatigiissummut ilaalerpoq sinniisigisimasaminnillu Australiamik 1989-imi eqqartuussisunut suliassanngortitsilluni, FN-imut ilaasortanngornini ukiunik qulinik sioqqullugu. Marshallip Qeqertai (FA tunngavigalugu naalagaaffiusoq FN-imullu ilaasortaasoq) USA-mik (arfineq-pingasunillu allanik) 2014-imi eqqartuussisunut suliassanngortitsipput.
- Immikkoortoq 4(1) Naalagaaffiit FN-imut ilaasortanngornermi isumaqatigiissummi pisussaaffinnik akuersisut peqatigiiffiullu naliliinera naapertorlugu pisussaaffinnik taakkuninnga eqqortitsisinnaallutillu eqqortitserusussuseqartut eqqissinermillu nuannarisaqartut tamarmik FN-imut ilaasortanngorsinnaapput.
- Naalagaaffimmik taama ittumik FN-imut ilaasortanngortitsisoqartarpoq isumannaallisaaneq pillugu siunnersuisoqatigiinnit piumasaqaatigineqartoq naapertorlugu ataatsimeersuarnermi sinniisuutitat aalajangiussineratigut.
FN-imi isumaqatigiissut 1945
FN-ip Immat atorneqarnerat pillugu isumaqatigiissutaanit (UNCLOS) tamatumanilu aalisarneq immallu naqqa pillugit isumaqatigiissutit atortuulersinneqarmata nunat tamalaat akornanni inatsisitigut ileqqussat atuutsinne-qarnerat erserpoq, taamaattumillu atuunnerat suli allanik isumalluutissaqartitsinanilu inatsisitigut pisinnaatitaaf-filiinngilaq. UNCLOS-imut ilaalernikkut inatsiseqatigiinnik taakkuninnga atuutsitsilertoqartarpoq FN-illu Nunavissuup Imaani Avammut Ikkannertaanik Piginnittussaanermut Isumaqalioqatigiissitaanut (CLCS) akuulernissaq ajornaallisarluni. Suliaqarfiup tamatuma piffissanngorpat naalagaaffiup imaani avammut ikkannertaanik piginnittuussutsimik aalajangersaasinnaavoq, aalajangersaaniarnerli sivisusinnaavoq nalorninartorsiorfiusinnaallunilu. Naalagaaffinnut sanilinut killeqarfiit naalagaaffinnut taakkununngarpiaq isumaqatigiinniutigineqassapput, UNCLOS-imut ilaappata ilaanngikkaluarpataluunniit.
Inuttut pisinnaatitaaffiit pillugit isumaqatigiissutinut pingaarnerpaanut ilaaleraanni nakkutilliinermik ataatsimiititalianut nalunaarusiortarnissaq piumasaqaa-taavoq, tamannalu naalagaaffinnut mikinernut allaffissornikkut artukkiisinnaavoq. Naalagaaffik isumaqatigiissutinik ileqqussanillu tamanik akuersiguni agguaqatigiissillugu ukiumut nalunaarusianik marlunnit amerlanerusunik tunniussisassaaq taakkulu pillugit oqaloqateqartassalluni. Assigiinngitsunik attaveqatigeeriaaseqarpoq, taakkunuunatigullu ataatsimiititaliat naammagittaalliutinik suliaqartarput ilaannikkullu misissuisarlutik naalagaaffinnulluunniit ilaasortaasunut immikkut ilisimasalittut tikeraartarlutik.
Inuiaqatigiit arfanniartartut Arfanniarnermut Ataatsimiititaliamut atatillugu inissisimaffitsik aamma eqqarsaatigisariaqarpaat. Erseqqinngilaq Kalaallit Nunaat aningaasarsiutigalugu arfanniarnissamut akuerisaakannerluni (Islandip akerleriissutaasumik akuerisaaneratut) imaluunniit “nunap inuiisa arfanniartarnerannik tammatsaaliuilluni” naleqqussakkanik pisassinneqartaannarluni pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqar-sinnaatitaassanersoq. Kalaallit naalagaaffimmi namminiilivissimasumi innuttaasuulernissaat eqqarsaatigalugu “nunap inuiisut” taaneqartarunnaas-sagunarput, arfanniartarneralli “tammatsaalisas-saasutut” akuerisaasinnaavoq. Suli erseqqissaavigine-qarsimanngilaq arfanniarnissamut immikkut akuerisaassagaanni arfanniarneq nunap inuiinut aamma tammatsaaliuinermut tunngassuteqartariaqarnersoq, imaluunniit nunap inuiinut imaluunniit tammatsaa-liuinermut tunngassanersoq; maannamut immikkut akuersissuteqarlutik arfanniartartut naalagaaffimminni nunap inuiisut ikinnerussuteqartutut taaneqarsinnaapput (naalagaaffinnilli arfanniartarnermut akerliusunit akerlerineqarlutik).
UNCLOS, inuttut pisinnaatitaaffiit pillugit isumaqatigiissutit Arfanniarnermullu Ataatsimiititaliaq nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissutaapput pisortatigoortut isumaqatigiissummut ilaareersunit akuerisaanissamik piumasaqaatitaqanngitsut, tamannalu FN-imut ilaasortaanissamut piumasaqaatigineqartunit eqqartuussivimmiluunniit ileqqoreqqusanit allaanerussutaavoq.
FA tunngavigalugu naalagaaffiulernissamut isumaqatigiissutit tamarmik immikkuullarissuusarput naalagaaffiit pineqartut isumaqatigiinniarnerisa kingunerisarmatigit. FA tunngavigalugu naalagaaffiusut FN-imut ilaasortanngorsinnaallutillu nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissutinut ilaalersinnaagaluarlutik akornutaasinnaasunik iluaqutaasinnaa sunillu nalileeqqissaartariaqarput.
Kalaallisuunngortitsisoq: Tukummeq Maliina Møller-Steffens
