Free association: Namminersornerup pituttugaanerullu akornanni
Free associationimik, tassa pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnermik, isumaqatigiissuteqarnikkut Marshallip Qeqertai namminersorsinnaatitaapput. Kisianni qeqertat taakku aningaasaqarnikkut USA-p tapiissutaanik pinngitsuuisinnaanngillat. Naalagaaffiit taakkua siunissami attaveqatigiinnerata qanoq ittuujumaarnera Marshallip Qeqertaasa USA-mut illersornissakkut pingaaruteqartuarnerannit aalajangerneqassagunarpoq.
■ Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamik
USA-p aamma Marshallip Qeqertaasa isumaqatigiissutaatigut USA-p illersornissakkut soqutigisai Marshallillu Qeqertaasa politikkikkut aningaasarsiornikkullu soqutigisaat ataqatigiilersinneqarput.
■ Free associationimik isumaqatigiissutikkut
Marshallip Qeqertaasa namminersornerat akuersaarneqarpoq, nunali namminersortoq taanna USA-p aningaasatigut tapiissutigisartagaanik
pinngitsuuisinnaanngivippoq.
■ Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinneq
tunngavigalugu Marshallip Qeqertaani innuttaasut visummeqaratik USA-mi najugaqarsinnaapput,
ilinniagaqarsinnaapput sulisinnaallutillu,
akuttunngitsumilli nalorninartorsiortarput.
■ Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnerup
siunissami ungasinnerusumi atajuaannarsinnaanissaa nalorninarpoq, tassa immap qaffakkiartornerata Marshallip Qeqertaasa
sakkutooqarnikkut USA-mut
Free associationimik isuma Kalaallit Nunaata politikkikkut siunissaanut tunngatillugu periusissatut saqqummiunneqartarpoq. Naalagaaffiit innuttanut pisussaaffiini pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamut tamanut tulluartumik, periusissiaqanngilaq; pituttugaanngitsumimmi naalagaaffeqatigiinnermi nunat pineqartut isumaqatigiissutaat piumasaqaataasussanut aalajangiisuusarput. Taamaattumik periusissiamik tamatuminnga atuinermi misilittagarineqartunik misissuinerunissaq iluaqutaassaaq, tassami pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnermik ingerlatseriaatsit assigiinngimmata. Nalunaarsueqataanissaq siunertaralugu paasissutissiissummi matumani pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnerit ilaat misissuiffigineqarpoq: USA-p aamma Republikkip Marshallip Qeqertaasa, naalagaaffiup qeqertartuup Manerassuarmiittup 60.000-it miss. inullip, pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamik isumaqatigiissutaat.
USA-p aamma Marshallip Qeqertaasa pituttugaan-ngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamik isumaqatigiissutaat 1986-imi atuutilerpoq 2004-milu allanngortinneqarluni. Taassumani USA-p illersornissakkut soqutigisat Republikkillu Marshallip Qeqertaasa politikkikkut aningaa-saqarnikkullu soqutigisaat ataqatigiissinneqarput. Isumaqatigiissut naapertorlugu Marshallip Qeqertaani naalakkersuisut nunanut allanut attaveqarnerup tungaatigut namminersorsinnaatitaallutillu oqartussaassuseqarput, USA Marshallip Qeqertaani Marshallillu Qeqertaanut atatillugu sakkutooqarnermut tunngasunut tamakkiisumik oqartussaassuseqarlunilu akisussaasuusoq.
Nunat marluk taakku massakkorpiaq isumaqatigiissut isumaqatigiissutiginiaqqilerpaat, USA-p aningaasa-qarnikkut pisussaaffii 2023-mi atorunnaassammata. Naak USA Marshallillu Qeqertai suli soqutigisaqaqatigiikkaluartut isumaqatigiinniarnermi arlalinnik akerleriissuteqartoqarnera nalornissuteqartoqarneralu paasinarsisimavoq. Akerleriissutit nalornissutillu Marshallip Qeqertaasa USA-mut aningaasaqarnikkut pituttugaanerannut, siunissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu Republikkip Marshallip Qeqertaasa USA-mut illersornissakkut soqutiginaateqarneranut, isumaqatigiinngissutaasimasunik – ingammik atomimik qaartartorsualiamik misileraanernut tunngasunik – aaqqiiniarnermut aamma Marshallip Qeqertaani innuttaasut USA-mi pisinnaatitaaffiinut tunngassuteqarput.
Aningaasaqarnikkut pituttugaannginneq
USA-p aamma Marshallip Qeqertaasa free associationimik isumaqatigiissutaannut ilagitillugu Amerikami naalak-kersuisut Marshallip Qeqertaani naalakkersuisunut ukiuni 20-ni (2004-2023) aningaasatigut ikiorsiinissamut akuersipput. USA 2004-miilli 800 mio. USD-nit amerlaneru-sunik Marshallip Qeqertaanut ikiorsiissuteqarsimavoq. Aningaasatigut ikiorsiissutigineqartut amerlanersaat tapiissutaapput ilinniartitaanermut, peqqissutsimut, namminersorluni inuussutissarsiornermik ineriartortitsinermut, pisortaqarfinnik piginnaanngorsaa-nermut avatangiisinullu atorneqartut. Tamatuminnga ikiorsiissuteqarnermi pingaarnertut anguniagarineqarpoq aningaasaqarnikkut ingerlalluarnerulertoqarnissaa missingersuusiukkamillu imminut pilersorsinnaaler-soqarnissaa. Ikiorsiissutinut ilaapput Kwajalein Atollimi sakkutooqarnermut ingerlatsinermullu pisinnaatitaaffinnut ukiumoortumik tapiissutit. U.S. Army Garrison - Kwajalein Atoll (USAG-KA) Republikkimi Marshallip Qeqertaani sulisitsisuusut pingaarnersaasa tulleraat. Aammattaaq USA aningaasaateqarfimmut tapiissuteqartarpoq aamma pilersaarutinik kiffartuussinernillu piareersimatitaqartarluni, ilaatigut allakkerisarfeqartitsilluni, silasiorfeqartitsilluni timmisartortitseqatigeeqartitsillunilu.
• Free association tassaavoq politikkikkut inatsisilerinikkullu aaqqissuussineq FN-ip nunat immikkoortuisa namminersortuunngitsut namminersulivinnissamut ikaarsaariarnissaat siuarsarniarlugu suliniutigisimasaanik assigiinngitsunik naggueqartoq.
• Free association tunngavigalugu naalagaaffiusut naalakkersuinikkut namminersorsinnaatitaapput. Nunasiaateqarsimasorli nunanut allanut attaveqarnerup aamma/imaluunniit illersornissap tungaatigut sukanganerusumik qasunganerusumilluunniit oqartussaaffeqarajuppoq. Marshallip Qeqertai nunanut allanut tunngasutigut tamakkiisumik oqartussaaffeqarput, kisianni sakkutooqarneq suli USA-mit akisussaaffigineqarluni.
• Naalagaaffiit tallimaannaat free association aqqutigalugu nunasiaataajunnaariartuaarput. Cookip Qeqertai (1965-imit) aamma Niue (1974-imit) New Zealandimik isumaqatigiissuteqarnikkut taamatut namminersorput. Mikronesiami Naalagaaffeqatigiit (1986-imit), Republikki Marshallip Qeqertai (1986-imit) aamma Republikki Palau (1994-imit) USA-mik isumaqatigiissuteqarnikkut namminersorput.
Marshallip Qeqertaani naalakkersuisut aningaasanik tapiissutaasunik agguaanermi aalajangiisuusaraluartut USA aningaasaqarnermik ingerlatsinermut aningaasaqar-nikkullu akisussaassutsimut ataatsimiititaliaq aqqutigalugu missingersuusianik nakkutilleeqataasin-naatitaavoq. Taamaalilluni USA-mi naalakkersuisut free associationimik isumaqatigiissummi anguniagaasunut qanilliartuaarnermik nakkutilliisinnaallutillu naliliisinnaapput.
Marshallip Qeqertaani aningaasaqarneq USA-p ikiorsiissutigisartagaanik, nunap nioqqutissaasa tamakkerlutik nalingisa (BNP) 70%-iisa missaanniittunik, pinngitsuuisinnaanngilaq. Taamaattumik namminersorsin-naajumalluni aningaasaqarnikkullu ineriartorsinnaaju-malluni USA-mit ikiorserneqarnissaq ukiullu naatsorsuiffiup 2023-p kingorna aningaasaliinissamik pilersaarummik sivitsuinissaq pinngitsoorneqar-sinnaanngilaq.
Illersornissakkut soqutiginaateqarneq
1980-ikkut aallartilaarneranni USA aamma Marshallip Qeqertai free associationimik isumaqatigiissusioramik assigiinngitsunik pissuteqarput. Marshallip Qeqertai namminersornerorusupput namminnerlu aalajangiisinnaa-
nerorusullutik, USA sorsunnersuup aappaata kingorna Manerassuarmi illersornissap tungaatigut najuunnerminik nalimmassaaruttoq. Marshallip Qeqertaasa illersornissakkut USA-mut soqutiginaateqarnera 1947-mi pisortatigoortumik akuerineqarpoq, USA Trust Territory of the Pacific Islands-imik (TTPI) ”illersornissakkut susassaqarfittut” naalakkersuinikkut ingerlatsinissamut FN-imit oqartussaassusilerneqarmat. Marshallip Qeqertai TTPI-mut ilaapput, taakkualu illersornissakkut sussaqarfittut toqqagaammata USA sakkutooqarfiliornissamut attaveqaasersuinissamullu aamma sakkutuunik inissiillunilu sulisoqarnissamut pisinnaatitaalerpoq.
Ullumikkut Marshallip Qeqertai USA-mut illersornissakkut suli immikkut soqutiginaateqarput. Siullermik, USA-p Marshallip Qeqertaasa sakkutooqarnerannut sillimaniarne-rannullu oqartussaassuseqarnermigut nunap ilaani tamaani illersornissakkut pissaaneqarnerussaaq pissaanilissuillu, ingammik Kinap, tiguaanissaannik pinaveersaartitsissalluni. Aappaattut, Amerikamiut sakkutooqarfiat Kwajalein Atoll – ilaatigut Ronald Reagan Ballistic Missile Defense Test Site-ip (qaartartunik misileraaviup) USA-p rakettinik illersuusiaqarfissuata inissisimaffigisaa – Marshallip Qeqertaaniippoq. 2011-mi Marshallip Qeqertai USA-lu isumaqatigiissummik atsioqatigiipput. Tamannalu nunarsuup ilaani tamaani USA-p illersornissakkut pisinnaatitaaffiinik Kwajalein Atollimilu qaartartunik misileraavimmik attartornissamik Amerikamiut isumaqatigiissutaannik 2086-imut sivitsuinissamut periarfissartalimmik 2066-imut sivitsuinissamik aalajangersaataavoq.
Siunissami Marshallip Qeqertai USA-mut illersornissakkut soqutiginaateqaannassappata pissutsini atuuttuni naalakkersuinikkut atukkat aalajangiisuuginnaratik aamma silap pissusiata allanngoriartornerata sunniutai aalajangiisuussapput. Silap pissusiata allanngoriar-tornerata Kwajalein Atollimut sunniutaanik 2017-imi misissuinermi Pentagonimit aningaasaliiffigineqartumi missiliuunneqarpoq 2055-2065-imi qeqertap annersaani ukiut tamaasa qarsutsineqartarnissaa ilimanaateqar-luassasoq. Missiliuunneqartut taakku siunissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu isumaqatigiissummik sivitsuinissamik nalorninarsisitsisinnaapput.
Atomimik qaartartorsualianik misileraaneq
Illersornissakkut tatigeqatigiinnissamik 1947-mi isumaqatigiissuteqarnikkut USA Marshallip Qeqertaani atomimik qaartartorsualianik misiliisaqattaarnerminik 1946-mi aallartinneqartumik ingerlatsiinnarsinnaan-ngorpoq. 1946-p 1958-illu akornanni USA Bikinimi Enewetakimilu Marshallip qeqertaaraasa avannarpasinnersaanni 67-eriarlutik atomimik qaartartorsualianik misiliisimapput.
Free associationimi, pituttugaanngitsumik naalagaaffeqati-giinnissamik, isumaqatigiissummi isumaqatigiinniutaasut ilarparujussui atomimik qaartartorsualianik misiliinerit ajoqusiinerannut akisussaassutsimut tunngapput. Tunngaviusumik isumaqatigiissut § 177-ilu tunngavigalugu isumaqatigiissut tassunga atasoq Marshallip Qeqertaanni naalakkersuisut innuttaasullu siornatigut, ullumikkumut siunissamullu piumasaqaataannik tamakkiisumik erseqqissaaffiupput. USA katillugit 600 mio. USD-nik innuttaaqatigiinnut eqqugaasunut tunniussisimavoq, ilaatigut aningaasaliiffigineqarlutik atomimik qaartartulianut tunngatillugu piumasaqaatinik aningaasatigut erseqqissaaneq, allamik inissarsiuussinermut ikiorsiinerit, atollinik eqqugaasunik sanaqqiineq qinngorfigitissimanermullu tunngatillugu peqqissaaneq.
Taamaakkaluartorli USA-p atomimik qaartartorsulianik misileraanermut tunngatillugu peqqissutsimut avatangiisinullu ajoqusiinerit (sakkutuullu suliaasa allat) kingunipiluinut kia akisussaanera suli assortuussutaa-
ngaarpoq. Maannamut USA ajoqusiinertut taaneqarsinnaasunik killilimmik paasinnittaaseqarluni suleriaaseqarsimavoq, tamatumalu inuit tusindillit taarsiiffigitinnissamut nakorsartinnissamullu qinnuteqanngitsoornerannik kinguneqarluarsimasinnaavoq. Aammattaaq atomip nukinganut tunngasutigut piumasaqaatit pillugit eqqartuussivik namminersorluni ingerlatsiviusoq, free associationimik isumaqatigiissusiornermi pilersinneqartoq, aningaasaliiffigineqarpiarsimanngilaq.
Eqqartuussiviup taassuma katillugit 2 milliardit taarsiissutissatut atorneqarnissaat akuersissutigisimavaa, eqqartuussiviulli aningaasaataarutinnginnerani taamaallaat 270 mio.-it eqqugaasunut taarsiissutigineqarput.
Naatsumik oqaatigalugu, Marshallip Qeqertaani inuit misigipput siornatigut ullumikkullu ajoqusiinernut siunissamilu ajoqusiinissanut atomimillu qaartartorsualianik misileraanerup kinguneranik ajoqusiinernut USA tamakkiisumik akisussaajumanngitsoq. USA atomimik qaartartorsulianik misileraanermi ajoqusiinerit pillugit isumaqatigiinniaqqinnissamut qanoq kajumissuseqartiginera naalagaaffiit taakkua marluk siunissami attaveqatigiinnissaannut sunniuteqangaassaaq.
1945 Sorsunnersuit Aappaanni USA-p Japan
ajugaaffigaa taamaalillunilu immami kujallermi Japanip oqartussaaffii nakkutigilerlugit,
nakkutigisaanut ilaallutik Marshallip Qeqertai.
1946 USA-p atomimik qaartartorsualiamik misiliinera siulleq, Operation Crossroads, pivoq Marshallip Qeqertaani.
1947 Qeqertanut Manerassuarmiittunut sakkutooqarnikkut pingaarutilinnut, Trust Territory of the Pacific Islands-inut (TTPI), oqartussaassuseq FN-ip USA-mut tunniup¬paa. Marshallip Qeqertai qeqertanut taakkununnga ilaapput.
1954 USA atomimik qaartartorsualiamik aatsaat taama sakkortutigisumik 15 megatons TNT-mut naapertuuttumik misiliilluni qaartitsivoq (Castle Bravo).
1958 USA-p Marshallip Qeqertaani atomimik qaartartorsualianik misiliisaqattaarnini naammassivai.
1979 Marshallip Qeqertaani naalagaaffittut tunngaviusumik inatsisitaaq akuersissutigineqarpoq, inatsisartoqalerpullu (Nitijela).
1986 USA-p Marshallip Qeqertaani naalakkersuinera soraarpoq, qeqertallu taakkua namminersortuunerat USA-p akueraa. Marshallip Qeqertai USA-lu free associationimik isumaqatigiissuteqarput.
2004 Free associationimik isumaqatigiissut allanngortinneqarpoq.
2022 Marshallip Qeqertai USA-lu isumaqatigiinniarput isumaqatigiissummik nutarterinissap tunngavissai aalajangersarniarlugit.
Nuuttarnerit nalorninartorsiornerillu
Isumaqatigiissut tunngavigalugu Marshallip Qeqertaani innuttaasut visummeqaratik USA-mi najugaqarsin-naallutillu ilinniagaqarsinnaallutillu sulisinnaapput. Marshallilli Qeqertaani innuttaasut Amerikami innuttaasunngorneq ajorput, Amerikamilu naalakkersuisut taakkua USA-mut iseqqunnginnissaannut pisinnaatitaapput.
Free associationimik isumaqatigiissut nuuttarnernut pissutaasimavoq, Marshallillu Qeqertaani innuttaasut pingajorarterutaat maanna USA-mi najugaqarput. USA-mi Marshallimiut ilarpassui Springdale-imut Arkansasimiit-tumut nuussimapput neqinik nioqqusiorfissuarni sulisarlutik. Suliaqarfiullu tamatuma ilisarnaatigisaasa ilagaat suliffissaaleqineq, akissarsiakinneq, suliffimmi navianartunik avatangiiseqarneq sulisullu Covid-19-imik tunillatsikulanerunerat.
Marshallimiut innuttaasutut isigineqannginnertik suli nalorninartorsiornerulissutigaat. Marshallip Qeqertaani peqqinnissamut tunngasunik ingerlatsiviit ikimmata Marshallimiut Amerikamiut peqqinnissaqarfiannik atuinngitsoorsinnaanngillat, ingammik kræftimik katsorsartinnermut, qinngornernik ulorianartunik peqquteqartumik nappaateqarnermut sukkornermullu tunngatillugu. 1996-imili USA-mi inuttut akisussaaffik sulinissamullu periarfissat pillugit inatsimmi (US Personal Responsibility and Work Opportunity Act) Marshallip Qeqertaanit nunasisut Medicaidimit ikiorsiissutisisinnaajunnaarsinneqarput. Ikiorsiissutit taakkua aatsaat 2020-mi atuutilerseqqinneqarput. Suliaq tamanna pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnikkut pisinnaatitaaffigilikkat iluaqutigilikkallu tamakkiisumik innuttaasuunngikkaanni allanngortinneqarsinnaanerat atuutinnginnerarneqarsinnaanerallu pillugu eqqaasitsissutaavoq pingaarutilik.
Siunissaq
Kalaallit Nunaata politikkikkut atugaannik Marshallip Qeqertaasa politikkikkut atugaannut naleqqiussisoqarsin-naanngikkaluartoq USA-p aamma Marshallip Qeqertaasa free associationimik isumaqatigiissummit erseqqippoq pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinneq politikkikkut iluaqutissartaqarlunilu ajoqutissartaqartoq. Ullumikkut, isumaqatigiissummik atsiornermit ukiut 40-ngajaat qaangiunneranni, USA-p Marshallillu Qeqertaasa soqutigisaat suli assigiissuteqarput. Aammali suli imaannaanngitsunik aaqqiagiinngissuteqarput. Marshallip Qeqertai namminersoraluarlutik USA-p aningaasatigut tapiissutigisartagaanik pinngitsuuisinnaanngivipput. Aammattaaq Marshallip Qeqertai USA-p sakkutoo-qarfeqarnerata innuttaasunut, nunap ilaanut avatangiisinullu sunniutipiluinik naleqquttumik iliuuseqarfiginninnissamut naammattumik sulisussaqarnatillu aningaasassaqanngillat.
Taakkununnga allanullu tunngasutigut Marshallip Qeqertai USA-mik pinngitsuusinnaanngivimmat isumaqatigiis-summik atsiortut tunngaviusumik naligiinngillat. Marshallip Qeqertai sunniuteqarsinnaajumallutik USA-mut illersornissakkut soqutiginaateqartuarnissaminnik pinngitsuuisinnaanngillat. USA Kinap Manerassuarmi pissaaneqaleraluttuinnarneranik isumakuluutiginnikkami Manerassuarmi naalagaaffinnut attaveqarluarnerulernis-saminik ulloq manna tikillugu sulissutiginnittarpoq. Marshallilli Qeqertai USA-mut politikkikkut pingaaruteqartuassanersut suli nalorninarpoq. Kwajaleinimi immap qaffakkiartornissaanik ilimasaarutit eqquutissappata USA-p Marshallillu Qeqertaasa soqutigisaat siunissami qaninnermi ungasinnermilu immaqa imminnut naapertuukkunnaariartussapput.
Kalaallisuunngortitsisoq: Tukummeq Maliina Møller-Steffens
DIIS Eksperter
