Kalaallit Nunaannik Puerto Ricomut Naleqqiussineq
Nammineq aalajangiisinnaatitaanissamik noqqaassutiginninneq sorsunnersuup aappaata kinguninngua pingaaruteqartigineratulli ullumikkut pingaaruteqartigaaq.
■ Puerto Rico USA-mi naalagaaffimmut atavoq.
■ Puerto Ricomiut inunngornerminni USA- mi innuttaasunngortaraluarlutik USA-mi inatsisartuni Kongressimi qinerseqataasinnaasumik sinniisuutitaqanngillat Amerikamilu præsidentimik qinersisinnaatitaanatik.
■ Puerto Ricomi aningaasaqarnermi naalagaaffimmit tapiissutit pinngitsoorneqarsinnaanngillat, nunamilu tamatumani aningaasaqarnermut politikki akiitsunillu isumakkeerinninnissamik isumaqatigiissutit nakkutilliisoqatigiinnit
qinigaanngitsunit, præsidentimit Kongressimilu siulittaasunit toqqagaasunit, akisussaaffigineqarput.
■ Puerto Rico Kalaallit Nunaata nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissusiornissamut oqartussaatitaaneratulli taamaaliornissamut oqartussaatitaanngilaq.
Nunasiaataajunnaarsaanerit pileruttorfiannisulli politikkikkut aalajangigassanik siammarterisalernissamut aqqut realpolitikkimittaaq atuiffiujuarpoq. Illorpassuaqarfinni politikkikkut naatsorsuinerit nunanut tamakkiisumik oqartussaassuseqarfiunngitsunut nunasiaataajunnaarsaanermi najoqqutassat atorluarsinnaassusiannut suli aalajangiisuupput. Kalaallit Nunaannut Puerto Ricomullu periarfissaasut Ruslandip Ukrainemik tiguaanerata kinguneratigut nunarsuaq tamakkerlugu pissutsit allanngornerannit qularnanngitsu-mik sunnigaassapput, USA Danmarkilu (taakkualu NATO-mi suleqataat) Atlantikoq akimorlugu iligiinnerminni killissanut isumannaallisaanermullu nutaanik tunngavissaliornermik suliamik imaannaanngitsumik ulapputeqartillugit.
Puerto Ricop politikkikkut naalakkersuinikkullu inissisimaffia pillugu allakkiamut naatsumut matumunnga tamannarpiaq tunngaviuvoq. Kalaallit Nunaata Puerto Ricollu naalakkersuinikkut atugaat assigiinngikkaluartut naalagaaffinnullu assigiinngitsunut marlunnut atagaluartut politikkikkut inatsisitigullu ajornartoorutigisaat assigiissuteqarput peqqissaartumillu misissuivigineqartariaqarlutik. Immikkut oqaatigissagaanni, pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnermut nassuiaat - Puerto Ricop inissisimaffia pillugu inatsisissamik siunnersuummik 2022-meersumik akuersisoqarmat USA-mi Sinniisoqarfimmit 2022-mi decembarip 15-ianni akuerisaasoq - Nuummi Københavnimilu politikkikkut aalajangiisartunut paasissutissarsiffiulluarsinnaavoq.
Puerto Rico: Qanga ullumikkullu
Puerto Rico Spaniamit ukiuni 400-ni nunasiaataareerluni Spaniamiut Amerikamiullu 1898-imi sorsuunnerata kingorna USA-mit naalagaaffigineqalerpoq. 1800-kkut naalerneranni Amerika inerissimalerporlusooq. Spaniap Caribiami Asiamilu naalagaaffigisaanik ikiliartortunik tiguaanermi kingorna USA aammattaaq Puerto Ricomik, Filippinerinik Guamimillu tiguaavoq.
1898-imi Parisimi isumaqatigiissummik atsiornikkut Kongressi Puerto Ricomut (tassanilu innuttaasunut) kisimi oqaasissaqartuuvoq – maannamullu suli pissutsit taamaapput.
1898-imi Parisimi isumaqatigiissut, Amerikami isumaqatigiissutaasarsimasunik atuukkunnaarsitsis-sutaasoq, Puerto Ricop naalagaaffinngornissaanik neriorsuutitaqanngilaq Puerto Ricomiunillu Amerikami innuttaasunngortitsinani. Isumaqatigiissummili immikkoortumi 9-mi Kongressi piginnaassuseqartitaavoq innuttaasut pisinnaatitaaffiinik Puerto Ricomilu innuttaasut politikkikkut inissisimaffiannik akuliuffigineqarani aalajangersaanissamut.
“Insular Cases”-imik (Qeqertani suliassat) taaneqartut aallaavigalugit aallaqqaammulli eqqartuussiviit qullersaannit nalilerneqarpoq Amerikami naalakkersuinik-kut ingerlatsineq Puerto Ricomut tamakkiisumik atuutinngitsoq.
Kongressip Puerto Ricomiunik Amerikami innuttaassuse-qalersitsinera 1917-imi pivoq, Washingtonip sorsunnersuarmut siullermut akuliunnerata nalerpiaani. Sorsunnersuup aappaata kingorna Kongressi ilaannakortumik aaqqissuusseqqittarpoq. Piffissami naalakkersuinikkut allanngorarfiusumi Londonip, Parisip Haagillu Caribiami, Afrikami Asiamilu nunasiaateqarner-minnik aaqqissuusseqqittariaqalerfianni Puerto Ricomi guvernørimik nunallu iluani naalakkersuinikkut aaqqissuussamik nunap iluani inatsisiliortussamik qinersisoqarsinnaalerpoq.
Puerto Rico Kalaallit Nunaata pisinnaatitaaneratulli naalagaaffinnut allanut nunaniluunniit allani peqatigiif-finnut isumaqatigiissusiorsinnaatitaanngilaq. Tamatuma saniatigut Puerto Ricomiunik USA-mi aallartitaqarnikkut sinniisuutitassanik, Puerto Ricop soqutigisaanik siuarsaas-ussanik, toqqaasarnissamut aaqqissuussaqanngilaq.
1953-imi Puerto Rico FN-imut atajunnaarsinneqarmat Washington qeqertamik ingerlatsineq pillugu generalsekretærimut nalunaaruteqartariaaruppoq. Qeqertalli USA-mit nunasiaatitut ingerlanneqarnera oqallisaajunnaanngilaq. Ukiut 63-it tamatuma kingorna (2015-16) Puerto Rico akiliisinnaajunnaartutut nalunaarmat nunasiaatitut atugarineqartut kiisami qulaarneqarput. Puerto Ricomi nakkutilliinermik, ingerlatsinermik aningaasaqarnikkullu patajaatsuunissamik inatsimmik 2016-imeersumik (“PROMESA”) Kongressi atortussanngortitsimmat 1953-imi FN-imi Kongressip qeqertap nammineq naalakkersuinikkut aaqqissuussaanik akuersereerluni Puerto Ricomi suliassanut oqartussaajunnaarnerarnerata ilumuunnginnera erseqqissivoq. PROMESA, eqqartuussisut qullersaannit qinigaasoq, iluaqutigalugu qulaarneqarpoq. Innuttaasunik akuutitsinnani Puerto Ricop nammineq ingerlatassaanik nakkutilliisoqatigiinnut qinigaanngitsunut suliassanngortitsoqarneratigut PROMESA Puerto Ricomi nunasiaatitut atugaqartoqarneranik qulaarilluarpoq. Ullumikkut Puerto Rico USA-p naalagaaffianut atavoq, Kongressimit tamakkiisumik oqartussaassusiata ataaniilluni, USA-p naalakkersuinikkut aaqqissuussa-anerani nunanut naalagaaffimmut atasunut aalajangersakkanik taasat naapertorlugit. Aalajangersakkani taakkunani aalajangersumik oqaatigineqarpoq Kongresse “nunamut USA-lluunniit pigisaanut allamut tunngatillugu malittarisassianik peqqussutinillu pisariaqartunik tamanik aalajangersaanissamut” pissaaneqarluartoq.
1960-imi FN-ip ataatsimeersuarneranut sinniisuutitat nunasiaajunnaarsaanermut periarfissanik pingasunik saqqummiussipput: naalagaaffittut kisimi oqaasissaqartutut namminiilivinneq, naalagaaffimmut allamut ilanngutivinneq, kiisalu immikkut naalagaaffiu-sumik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqateqarneq (Free Association, FA). Nunasiaataasimasut tallimaannaat aalajangersimapput FA tunngavigalugu naalagaaffiuni-arlutik, tamarmillu immikkut nunasiaatiliusimasunut immikkuullarissumik attaveqarput.
Puerto Rico & Kalaallit Nunaat: Assigiinngissutinik misissuineq
Puerto Rico Kalaallillu Nunaat naalagaaffinnut assigiinngitsunut marlunnut atasutut innuttaassutsimik-kut assigiissuteqaraluartut taakkua nunaminni namminersorlutik ingerlatseriaasiinik misissuinerit assigiinngissutinik siumuiffiupput – ingammik danskit Amerikamiullu naalagaaffiisa aaqqiissuussaanikkut assigiinngissutaat eqqarsaatigissagaanni.
Puerto Rico Kalaallit Nunaata pisinnaatitaaneratulli naalagaaffinnut allanut nunaniluunniit allani peqatigiiffinnut isumaqatigiissusiorsinnaatitaanngilaq. Kalaallillu Nunaanni namminersornermut inatsimmit 2009-mi atulersitsisoqarneratut iliornani Kongresse Washingtonimi naalagaaffeqatigiinnermik suliaqarfillit nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissummik Puerto Ricop soqutigisaanut pingaaruteqarnerpaanut naapertuutinngissinnaasumik atsiunnginnermi atuutilersitsinnginnermilu San Juanimi oqartussaasunit tusarniaanissamik piumasaqaatitalimmik tusarniaasar-nermut inatsisiliorsimanngisaannarpoq. Tamatuma saniatigut Puerto Ricomiunik USA-mi aallartitaqarnikkut sinniisuutitassanik, Puerto Ricop soqutigisaanik siuarsaasussanik, toqqaasarnissamut aaqqissuussaqanngilaq.
Kalaallit Nunaanni pissutsinit atuuttunit allaanerusumik aamma Puerto Rico USA-mi inatsisinik Puerto Ricomi atuutsitsinerup qeqertamut ajoqutaasinnaanera pillugu Washingtonimi naalakkersuisoqarfinnut saaffiginnissin-naatitaanngilaq. Naalagaaffeqatigiinnermili inatsisit Kongressimit atortussaatinneqartut (præsidentimillu atsiugaasut) Puerto Ricomi tamakkiisumik atuutsinneqarput Puerto Rico Senatimi sinniisuutitaqann-gikkaluartoq Sinniisoqarfimmilu aallartitaqaraluartoq, qinersisinnaatitaanngitsumilli. Puerto Ricomiullu ukiut sisamakkaarlugit namminneq guvernørissaminnik qinersisaraluartut inatsisiliortunillu inatsisartoqaraluartut Kongresse nunaqavissut inatsisiliaannik atuukkunnaar-sitsinissamut suli oqartussaassuseqarpoq. 2016-imi Kongresse “PROMESA”-mik atortussanngortitsivoq, taamalu nakkutilliisoqatigiit qinigaanngitsut qeqertap politikkikkut aningaasaqarneranik (ilaatigut pisortaqarfinnut akiitsunik annertoqisunik aaqqissuusseqqinnermik) aqutsinissamut imaannaanngitsumik oqartussaassusilerneqarput.
1493 Christopher Columbus Puerto Ricomik alapernaarsueqqaarpoq qeqertarlu Spaniami kunngi sinnerlugu piumallugu.
1898 Spaniap Puerto Rico USA-mut tunniuppaa.
1917 Kongressip Puerto Ricomi innuttaasut Amerikami innuttaassuseqalersippai.
1947 Kongressip Puerto Ricomi innuttaasut namminneq guvernørissaminnik qinersinissamut pisinnaatitaaffilerpai.
1952 Puerto Ricomi innuttaasut namminneq naalakkersuisoqalerput.
1953 FN-ip ataatsimeersuartitsinerani Puerto Rico nunanut namminersortunut ilaajunnaarsinneqarpoq.
2016 Puerto Rico akiliisinnaajunnaartutut nalunaarpoq. Kongressip nakkutilliinermik, ingerlatsinermik aningaasaqarnikkullu patajaatsuunissamik inatsit (“PROMESA”) atuutilersippaa.
2022 USA-mi Sinniisoqarfik Puerto Ricop inissisimaffia pillugu inatsisissamik siunnersuummik 2022-meersumik akuersivoq, naalagaaffik nunamut atannginnissaq pillugu ukuninnga qinersisitsisinnaalerluni: naalagaaffinngorneq, pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinneq namminersornerlu.
Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinneq
Puerto Rico aningaasaqarnikkut allanngorarnernik nunarsuaq tamakkerlugu unammilleqataasinnaassusianut sunniuteqartunik nakkutiginninnissamut politikkikkut naammattumik oqartussaassuseqanngilaq. Killilimmillu oqartussaassuseqarfigisami inatsisaasunit pituttugaaqqatilluni piujuartitsiviusumik aningaasaqarner-mut periusissiorsinnaannginnami Puerto Ricop nutaamik politikkikkut aaqqissuunneqarnissani pisariaqartippaa.
Puerto Ricop Amerikami naalagaaffeqatigiinni naalagaaffinngortinnissaanut Kongressimi politikkikkut piumassuseqartoqarpasinnginnera eqqarsaatigalugu pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiilernissaq anguniarlugu iliuuserineqarsinnaasunik misissuinissamut piffissanngorsimarpasippoq. Tamanna siunnersuutigine-qaqqammerpoq kongressimut ilaasortamit Nydia Velázquezimit (NY) ambassadørimillu Peter Rosenblattimit, Mikronesiap, Palauip Marshallillu Qeqertaasa USA-mut atassuteqarnerat pillugu isumaqatigiinniarnerni pingaarnertut sulissuteqartuusimasunit.
Puerto Ricop inissisimaffia pillugu inatsisissamik siunnersuut 2022-meersoq naapertorlugu qeqertaq Caribiamiittoq tamanna pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigineqaleruni nunat tamalaat akornanni inatsisitigut tamakkiisumik namminersulissagaluarpoq. Puerto Rico Washingtonimit qaangiinnarneqarluni akuliuffigineqassaassaaq, Washingtonillu Parisimi isumaqatigiissut 1898-imeersoq naapertorlugu pisussaaffii atuukkunnaassapput. USA-p Puerto Ricomut tunngatillugu piginnittuuffii, pisinnaatitaaffii soqutigisaalu tamarmik qeqertami innuttaasunut tunniunneqassapput. Puerto Rico aningaasaqarnikkut allanngorarfimminik tamakkiisumik nakkutilliilissaaq, kisimilu oqaasissaqar-tuulernermigut aningaasaqarnikkut, nunanut allanut attaveqarnikkut isumannaassutsikkullu atugarilikkaminnik tulluarsaanissaq naalagaaffinnilu marlunni innuttaassuse-qalernissaq siunertaralugu pituttugaanngitsumik USA-mik naalagaaffeqateqalernissamik isumaqatigiissusiussaaq. Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiilernissamik isumaqatigiissut illuatungeriinnit arlaannit atorunnaarsinneqarsinnaasuussaaq.
Pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiittoqalernissaanut akerliusut isumaat naapertorlugit Puerto Rico naalagaaffimmit tapiissutinik pinngitsuuisinnaanngittuar-mat (ingammik ulussaarsuup Maríap (2017) Covid-19-ilu pissutigalugu ajornartoornerup kingornatigut) piumasarineqartumik tamatuminnga piviusunngortit-siniarnissaq politikkikkut ajornakusoorpoq. Taakkualu akerliunerat tunngavissaqarluarnerulerpoq Washington Puerto Ricomik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqate-qarnermit qaqugukkulluunniit tunuarsinnaammat. Taakkua naalagaaffinngortitsinissaq, pituttugaanngit-sumik naalagaaffeqatigiinneq pinnagu, aaqqiissutissatut USA-mik suleqateqartuarnissamut qulakkeerutissa-tuaasutut isigaat.
Innuttaasut: 3,2 millionit (2023)
Annertussuseq: 9.064 km2
Inatsisartuni: Sinniisoqarfimmi aallartitaq
qinersisinnaatitaanngitsoq
Inuiaassuseq: Inunngornermi USA-mi innuttaaneq
BNP: Amerikamiut dollarii 106,5 mia. (2022)
Naalagaaf feqatigiinnermi tapiissutit: Amerikamiut dollarii 11,236 mia. (2022)
2023-mi januaarip 3-anni Kongressimi inatsisartut nutaat ammaanersiorneqarmata inissisimaffimmik oqallisiginnin-nerit 2022-mi Puerto Ricop inissisimaffia pillugu inatsisissatut siunnersuutinik tamatumanilu pituttugaan-ngitsumik naalagaaffeqatigiinnermut nassuiaammik Sinniisoqarfiup akuersineranik kingune-qartut unittoorput. Taamaattumik inissisimaffimmik oqallisiginninnerit aallarteqqikkumallugit nutaanik inatsisiliortoqartaria-qassaaq.
Tamanna pitserlugu Puerto Ricop pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigineqalernissaanik siuarsaasut eqqumaffigisariaqarpaat soorlu pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamik Puerto Ricomut isumaqatigiissuteqarneq imaannaanngilluinnartuussasoq Washingtonip nunani killerni naalakkersuinikkut soqutigisai taamatulli imaannaanngitsigissasut; tassami Kinami Koreamilu Avannarlermi naalakkersuinikkut ajornartorsiutaalersunik pissuteqarnerulluni USA Marshallip Qeqertaanik, Palauimik Mikronesiamilu Naalagaaffeqatigiinnik pituttugaanngitsumik naalagaaffeqatigiinnissamik aatsaat qanittukkut isumaqatigiissuteqarniaqqilermat.
Kalaallisuunngortitsisoq: Tukummeq Maliina Møller-Steffens
